Điều đặc biệt đáng lưu ý là trẻ em và người già dễ sốc nhiệt hơn người trẻ khỏe. Vậy nguyên nhân do đâu? Làm sao để bảo vệ các nhóm đối tượng dễ tổn thương này trước nguy cơ sốc nhiệt trong những ngày oi bức? Hãy cùng tìm hiểu chi tiết trong bài viết dưới đây.
Sốc nhiệt là gì?
Sốc nhiệt (heatstroke) là tình trạng thân nhiệt tăng cao quá mức (trên 40 độ C) do cơ thể không thể điều hòa được nhiệt độ trong môi trường nắng nóng, đặc biệt khi mất nước hoặc hoạt động thể lực nhiều dưới trời nắng.
Đây là cấp cứu y tế khẩn cấp vì nếu không xử lý kịp thời, sốc nhiệt có thể gây tổn thương não, tim, thận và các cơ quan khác, thậm chí dẫn đến tử vong. Trong nhiều trường hợp, sốc nhiệt xảy ra nhanh chóng mà không có dấu hiệu cảnh báo rõ ràng, nhất là ở trẻ nhỏ và người cao tuổi – những đối tượng có khả năng điều hòa thân nhiệt kém hơn bình thường.
Vì sao trẻ em và người già dễ sốc nhiệt hơn người trẻ khỏe?
Có nhiều nguyên nhân lý giải tại sao trẻ em và người già dễ sốc nhiệt, xuất phát từ những đặc điểm sinh lý và khả năng thích nghi với môi trường hạn chế hơn so với người trưởng thành khỏe mạnh. Dưới đây là các lý do chính:
Hệ thống điều hòa thân nhiệt hoạt động kém hiệu quả
Ở trẻ nhỏ, hệ thống thần kinh trung ương – đặc biệt là vùng điều khiển thân nhiệt ở não bộ – chưa phát triển hoàn chỉnh. Trẻ chưa có khả năng cảm nhận chính xác nhiệt độ môi trường và không biết cách phản ứng phù hợp như người lớn (ví dụ như tự tìm chỗ mát, uống nước khi khát…).
Ở người cao tuổi, ngược lại, hệ thống thần kinh điều khiển thân nhiệt đã bị suy giảm theo tuổi tác. Khả năng cảm nhận nóng, khát cũng bị chậm lại, khiến họ không nhận ra cơ thể đang bị mất nước hoặc tăng nhiệt độ quá mức.
Khả năng thoát nhiệt qua mồ hôi kém
Cơ chế làm mát chính của cơ thể người là thông qua việc bài tiết mồ hôi, sau đó mồ hôi bay hơi giúp giảm nhiệt. Tuy nhiên:
-
- Trẻ em có tuyến mồ hôi chưa hoạt động mạnh, dẫn đến khả năng tản nhiệt kém hơn người trưởng thành.
- Người cao tuổi có thể bị rối loạn chức năng tuyến mồ hôi, hoặc do dùng thuốc (như thuốc lợi tiểu, thuốc tim mạch…) làm giảm khả năng bài tiết mồ hôi.
Kết quả là nhiệt không được thải ra ngoài, khiến thân nhiệt tăng nhanh và dễ dẫn đến sốc nhiệt khi trời nóng.
Khả năng tự chăm sóc và thích nghi kém
Trẻ em, đặc biệt là trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, phụ thuộc hoàn toàn vào người lớn trong việc điều chỉnh nhiệt độ môi trường sống (như mặc quần áo, tắm rửa, uống nước, tránh nắng…). Trẻ thường mải chơi, không nhận thức được nguy hiểm từ nắng nóng.
Tương tự, người già, đặc biệt là người cao tuổi sống một mình hoặc có bệnh lý nền, thường có khả năng vận động và phản ứng chậm, không thể tự chăm sóc khi môi trường thay đổi đột ngột, dẫn đến việc bị sốc nhiệt mà không có ai phát hiện kịp thời.
Hệ miễn dịch và tuần hoàn máu suy yếu
Cả hai nhóm đối tượng – trẻ nhỏ và người già – đều có hệ miễn dịch yếu. Khi nhiệt độ cơ thể tăng cao, khả năng thích nghi và hồi phục của họ cũng kém hơn người khỏe mạnh. Ngoài ra:
-
- Ở người già, hệ tuần hoàn máu suy yếu, máu không lưu thông tốt đến da – nơi giúp cơ thể thoát nhiệt – khiến nhiệt độ tích tụ trong cơ thể.
- Ở trẻ em, tim và phổi còn yếu nên không đáp ứng kịp khi cơ thể cần tăng cường điều hòa nhiệt.
Những yếu tố này khiến nguy cơ tổn thương các cơ quan do sốc nhiệt càng trở nên trầm trọng hơn.
Những yếu tố làm tăng nguy cơ sốc nhiệt ở trẻ em và người già
Ngoài đặc điểm sinh lý nêu trên, một số yếu tố bên ngoài cũng khiến nguy cơ sốc nhiệt tăng cao ở hai nhóm đối tượng này:
-
- Mặc quần áo không phù hợp: quá dày, bí bách hoặc tối màu, hấp thụ nhiệt nhiều.
- Ở trong phòng kín, không có quạt hoặc điều hòa khi nhiệt độ ngoài trời quá cao.
- Thiếu nước, không được cung cấp nước kịp thời hoặc không có cảm giác khát.
- Hoạt động thể lực ngoài trời vào buổi trưa nắng gắt, như chơi thể thao, leo núi, đi bộ đường dài…
- Bệnh lý nền: Người cao tuổi có bệnh tim, cao huyết áp, Parkinson hoặc Alzheimer càng dễ bị rối loạn điều hòa thân nhiệt.
- Sử dụng thuốc ảnh hưởng đến khả năng bài tiết hoặc giữ nước: thuốc lợi tiểu, thuốc an thần, thuốc điều trị tiểu đường…
Dấu hiệu cảnh báo sốc nhiệt cần đặc biệt chú ý
Sốc nhiệt là một tình trạng y tế khẩn cấp, xảy ra khi cơ thể không còn khả năng tự điều hòa thân nhiệt, khiến nhiệt độ bên trong tăng vọt lên trên 40 độ C. Điều đáng lo ngại là ở trẻ em và người già, các dấu hiệu cảnh báo sốc nhiệt thường không điển hình, dễ bị bỏ qua hoặc nhầm lẫn với mệt mỏi thông thường. Nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời, sốc nhiệt có thể nhanh chóng dẫn đến rối loạn ý thức, tổn thương đa cơ quan, thậm chí tử vong.
Dưới đây là những dấu hiệu cảnh báo sớm và tiến triển nguy hiểm của sốc nhiệt mà phụ huynh, người chăm sóc cần đặc biệt quan tâm:
Thân nhiệt tăng cao bất thường
Đây là dấu hiệu đặc trưng của sốc nhiệt. Nhiệt độ cơ thể có thể tăng lên tới 40 – 41 độ C hoặc cao hơn, không giảm dù nghỉ ngơi. Khác với sốt do nhiễm trùng (có thể kèm theo run, nổi da gà), sốc nhiệt thường không có triệu chứng khởi đầu rõ rệt mà tăng nhanh chóng sau khi tiếp xúc với nắng nóng hoặc vận động quá sức.
Ở trẻ nhỏ, nhiệt độ có thể tăng mà không có biểu hiện sốt rõ ràng, do khả năng điều tiết thân nhiệt kém, nên cần theo dõi sát sau khi trẻ chơi ngoài trời, mặc đồ kín, hoặc ở trong không gian bí bách.
Da nóng rực, đỏ bừng hoặc khô ráo bất thường
Khi sốc nhiệt xảy ra, cơ thể sẽ phản ứng bằng cách giãn mạch máu ở da để tỏa nhiệt, dẫn đến tình trạng da đỏ bừng, nóng rát, nhất là vùng mặt, cổ, lưng.
Tuy nhiên, ở giai đoạn nghiêm trọng hơn, da có thể trở nên khô và không còn đổ mồ hôi – một dấu hiệu cảnh báo rằng hệ thống điều hòa nhiệt đã bị “quá tải” và mất kiểm soát. Trẻ em và người già thường không nhận ra hoặc không biểu đạt được cảm giác khác lạ trên da, nên người chăm sóc cần để ý đến sắc da, độ ẩm và nhiệt độ bề mặt da.
Mệt mỏi, kiệt sức, lờ đờ hoặc li bì bất thường
Một trong những dấu hiệu sớm nhất của sốc nhiệt là cảm giác mệt mỏi đột ngột, thiếu năng lượng, hoặc lờ đờ, buồn ngủ không rõ nguyên nhân. Ở trẻ nhỏ, biểu hiện có thể là bỏ bú, bỏ ăn, quấy khóc kéo dài, ngủ li bì, phản ứng chậm khi gọi tên.
Ở người cao tuổi, tình trạng mất tỉnh táo, trả lời lơ mơ, ngủ nhiều bất thường, hoặc khó duy trì sự tỉnh táo cũng là cảnh báo quan trọng. Đây có thể là dấu hiệu cho thấy não bộ đã bắt đầu bị ảnh hưởng bởi nhiệt độ tăng cao.
Chóng mặt, choáng váng, khó giữ thăng bằng
Sốc nhiệt gây ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương và tuần hoàn, dẫn đến hạ huyết áp tư thế, thiếu máu lên não gây chóng mặt, hoa mắt, đi không vững. Trẻ em có thể đột ngột ngã khi đang chơi, mất thăng bằng, đứng không vững. Người già có thể cảm thấy loạng choạng, chóng mặt ngay cả khi chỉ đứng dậy khỏi ghế.
Những biểu hiện này cần được xem là tình huống cần nghỉ ngơi ngay lập tức, đưa người bệnh vào nơi thoáng mát và bù nước càng sớm càng tốt.
Nhịp tim nhanh, thở gấp, khó thở
Khi cơ thể quá nóng, tim sẽ phải hoạt động nhiều hơn để bơm máu ra da và làm mát. Điều này khiến nhịp tim tăng nhanh, thở gấp, nông, và cảm giác khó thở rõ rệt. Trẻ em có thể bị thở rít, thở mệt, cánh mũi phập phồng. Người cao tuổi có thể cảm thấy hụt hơi dù không hoạt động mạnh, kèm theo hồi hộp, đánh trống ngực.
Nếu không được xử lý, tình trạng này có thể tiến triển thành suy tuần hoàn cấp, gây tổn thương tim, phổi và nguy cơ đột quỵ nhiệt.
Buồn nôn, nôn ói, đau đầu, rối loạn tiêu hóa
Sốc nhiệt thường đi kèm các biểu hiện của rối loạn hệ thần kinh trung ương và hệ tiêu hóa như đau đầu âm ỉ hoặc dữ dội, buồn nôn, nôn khan hoặc nôn nhiều lần, chướng bụng, khó tiêu, tiêu chảy nhẹ.
Ở trẻ nhỏ, nôn liên tục dễ dẫn đến mất nước nghiêm trọng, gây nguy hiểm nếu không được bù dịch kịp thời. Ở người già, mất nước có thể gây rối loạn điện giải, làm tăng nguy cơ biến chứng.
Co giật, mất ý thức hoặc hôn mê
Đây là biểu hiện muộn và cực kỳ nguy hiểm của sốc nhiệt. Khi nhiệt độ cơ thể tăng cao mà không được hạ xuống kịp thời, não bộ sẽ bị phù nề và tổn thương nghiêm trọng, dẫn đến co giật hoặc mất ý thức.
Trường hợp này cần gọi cấp cứu ngay lập tức và tiến hành sơ cứu bằng cách làm mát cơ thể: cởi bớt quần áo, lau người bằng khăn ướt mát, đưa đến nơi có điều hòa hoặc quạt mạnh, bù nước nếu người bệnh còn tỉnh.
Khi nào cần đưa đến cơ sở y tế?
Ngay khi xuất hiện các dấu hiệu nghi ngờ sốc nhiệt như:
-
- Thân nhiệt > 39°C (ở trẻ) hoặc > 38°C kèm mệt mỏi bất thường (ở người già)
- Da đỏ, khô, nóng hoặc ra mồ hôi quá nhiều
- Mệt lả, thở nhanh, tim đập mạnh
- Rối loạn tri giác, mất tỉnh táo, lú lẫn
- Co giật, hôn mê
Cần đưa người bệnh đến cơ sở y tế gần nhất càng sớm càng tốt. Việc trì hoãn cấp cứu có thể gây tổn thương não, tim, thận và để lại di chứng nặng nề về sau.
Nếu thấy trẻ hoặc người lớn có dấu hiệu bị sốc nhiệt thì hãy đưa người bệnh đến cơ sở y tế gần nhất
Cách phòng tránh sốc nhiệt cho trẻ em và người cao tuổi
Việc chủ động phòng ngừa sốc nhiệt là đặc biệt quan trọng trong mùa hè hoặc những đợt nắng nóng kéo dài. Dưới đây là các biện pháp thiết thực để bảo vệ trẻ nhỏ và người cao tuổi khỏi nguy cơ sốc nhiệt:
Đảm bảo môi trường sống mát mẻ, thoáng khí
-
- Bố trí phòng ngủ và sinh hoạt ở nơi thông thoáng, có cửa sổ, quạt hoặc điều hòa.
- Không để trẻ hoặc người già ở trong xe hơi, phòng kín không điều hòa khi trời nóng.
- Hạn chế ra ngoài vào thời điểm nắng gắt (10h – 16h).
Mặc quần áo thoáng mát, hút ẩm tốt
-
- Nên mặc đồ cotton, sáng màu, rộng rãi.
- Tránh đội mũ, quấn khăn dày khi ra nắng quá lâu.
- Trẻ em nên đội mũ rộng vành, mặc áo chống nắng khi ra ngoài.
Uống đủ nước và bù điện giải
-
- Nhắc người cao tuổi uống nước thường xuyên, kể cả khi không thấy khát.
- Trẻ nhỏ cần được bú mẹ hoặc uống nước theo độ tuổi, không để cơ thể thiếu nước.
- Có thể bổ sung thêm nước oresol, nước ép loãng, canh rau, nước trái cây tươi không đường để tăng điện giải tự nhiên.
Điều chỉnh chế độ ăn và sinh hoạt hợp lý
-
- Ăn nhiều rau xanh, trái cây tươi giúp thanh nhiệt, hỗ trợ làm mát cơ thể.
- Hạn chế ăn đồ chiên rán, nhiều dầu mỡ gây nóng trong.
- Ngủ đủ giấc, tránh thức khuya và hạn chế vận động mạnh khi thời tiết quá nóng.
Theo dõi sức khỏe thường xuyên
-
- Đo thân nhiệt định kỳ, đặc biệt sau khi ra nắng hoặc thấy dấu hiệu mệt.
- Người cao tuổi nên kiểm tra huyết áp, nhịp tim thường xuyên trong mùa nóng.
- Đưa đi khám nếu có dấu hiệu mệt mỏi, choáng váng kéo dài hoặc sốt cao không rõ nguyên nhân.
Trẻ em và người già dễ sốc nhiệt hơn người trẻ khỏe do sự suy giảm hoặc chưa hoàn thiện của hệ thống điều hòa thân nhiệt, khả năng thích nghi môi trường kém, cùng với nhiều yếu tố thể chất và hoàn cảnh sinh hoạt. Trong bối cảnh thời tiết ngày càng khắc nghiệt, việc hiểu rõ nguyên nhân và phòng ngừa sốc nhiệt ở hai nhóm đối tượng này là việc làm thiết thực để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
