Vậy thiếu máu thai kỳ là gì? Tại sao lại ảnh hưởng đến não bộ và trí tuệ của trẻ? Làm sao để phát hiện sớm và phòng ngừa hiệu quả? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về mối liên hệ giữa thiếu máu khi mang thai và sự phát triển trí tuệ của thai nhi, đồng thời đưa ra các giải pháp thực tiễn để đảm bảo một thai kỳ khỏe mạnh cho mẹ và bé.
Thiếu máu khi mang thai là gì?
Thiếu máu khi mang thai là tình trạng cơ thể mẹ bầu không có đủ tế bào hồng cầu khỏe mạnh để vận chuyển oxy đến các cơ quan và đặc biệt là đến thai nhi. Thiếu máu thường xảy ra do thiếu hụt sắt – nguyên liệu chính để tạo hemoglobin (huyết sắc tố) trong hồng cầu.
Thông thường, thể tích máu của mẹ bầu tăng từ 30% đến 50% trong suốt thai kỳ, để đáp ứng nhu cầu nuôi thai. Nếu chế độ ăn không cung cấp đủ sắt, axit folic hoặc vitamin B12, hoặc nếu mẹ bầu mắc một số bệnh lý gây mất máu, cơ thể sẽ không thể sản xuất đủ hồng cầu, từ đó dẫn đến thiếu máu.
Nguyên nhân gây thiếu máu ở phụ nữ mang thai
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng thiếu máu khi mang thai, bao gồm:
-
- Thiếu sắt trong khẩu phần ăn: Đây là nguyên nhân phổ biến nhất. Sắt là khoáng chất thiết yếu cho quá trình tạo máu, nhưng lại dễ bị thiếu hụt nếu mẹ bầu không ăn đủ thực phẩm chứa sắt như thịt đỏ, gan, trứng, rau lá xanh…
- Thiếu axit folic và vitamin B12: Cả hai dưỡng chất này đều cần thiết cho quá trình tạo hồng cầu. Khi thiếu, cơ thể sẽ tạo ra hồng cầu bất thường, dễ vỡ và không vận chuyển oxy hiệu quả.
- Mang đa thai: Mẹ bầu mang song thai, đa thai cần lượng sắt và dưỡng chất nhiều hơn bình thường để nuôi các thai nhi, dẫn đến nguy cơ thiếu máu cao hơn.
- Chảy máu kéo dài: Nôn ói quá nhiều (nghén nặng), viêm loét dạ dày hoặc chảy máu do trĩ, giãn tĩnh mạch có thể gây mất máu kéo dài, khiến mẹ bị thiếu máu.
- Chu kỳ kinh nguyệt trước khi mang thai kéo dài và nhiều: Làm cơ thể đã trong tình trạng thiếu máu nhẹ từ trước, đến khi mang thai thì dễ chuyển nặng.
Dấu hiệu nhận biết thiếu máu khi mang thai
Thiếu máu khi mang thai là tình trạng khá phổ biến, nhất là trong tam cá nguyệt thứ hai và thứ ba, khi nhu cầu tạo máu và cung cấp oxy cho thai nhi tăng mạnh. Tuy nhiên, tình trạng này thường không biểu hiện rõ rệt ở giai đoạn đầu, khiến nhiều mẹ bầu chủ quan hoặc nhầm lẫn với sự mệt mỏi thông thường trong thai kỳ. Việc nhận biết sớm các dấu hiệu thiếu máu sẽ giúp mẹ kịp thời bổ sung vi chất và điều chỉnh chế độ sinh hoạt để ngăn ngừa biến chứng nguy hiểm.
Dưới đây là những dấu hiệu quan trọng mà mẹ bầu cần đặc biệt lưu ý:
Cảm giác mệt mỏi kéo dài dù đã nghỉ ngơi
Một trong những biểu hiện phổ biến nhất của thiếu máu là mệt mỏi dai dẳng. Mẹ bầu có thể cảm thấy kiệt sức, không còn năng lượng để sinh hoạt hay làm việc, ngay cả khi đã ngủ đủ giấc hoặc nghỉ ngơi đầy đủ. Nguyên nhân là do cơ thể không được cung cấp đủ oxy, khiến các cơ quan phải làm việc quá tải trong điều kiện thiếu năng lượng.
Da xanh xao, niêm mạc nhợt nhạt
Thiếu máu khiến lượng hồng cầu và hemoglobin giảm, làm cho da dẻ trở nên tái nhợt, kém hồng hào, đặc biệt là ở vùng mặt, môi và lòng bàn tay. Mẹ bầu có thể tự kiểm tra bằng cách kéo nhẹ mí mắt dưới: nếu vùng này có màu trắng nhạt thay vì đỏ hồng thì đó là dấu hiệu của thiếu máu.
Chóng mặt, hoa mắt, choáng váng
Cảm giác hoa mắt, chóng mặt thường xuất hiện khi mẹ đứng dậy nhanh, thay đổi tư thế đột ngột hoặc hoạt động nhẹ. Đây là dấu hiệu cho thấy lượng oxy lên não không đủ, đặc biệt nguy hiểm nếu mẹ bầu đang lái xe, đi cầu thang hoặc ở nơi dễ ngã. Những cơn choáng nhẹ lặp lại nhiều lần trong ngày cũng là chỉ báo đáng lo ngại về tình trạng thiếu máu.
Tim đập nhanh, hồi hộp, khó thở
Khi lượng hồng cầu giảm, tim sẽ phải đập nhanh hơn để bù đắp việc vận chuyển oxy, gây ra cảm giác hồi hộp, tim đập thình thịch ngay cả khi mẹ không hoạt động mạnh. Một số mẹ còn cảm thấy khó thở, hụt hơi, nhất là khi đi bộ, leo cầu thang hoặc nằm ngửa. Đây là dấu hiệu cho thấy tim và phổi đang bị áp lực vì thiếu oxy nghiêm trọng.
Đau đầu, mất ngủ, khó tập trung
Thiếu máu ảnh hưởng đến tuần hoàn máu lên não, dẫn đến các triệu chứng như đau đầu âm ỉ, mất ngủ, hay quên và giảm khả năng tập trung. Mẹ có thể cảm thấy bối rối, mơ hồ trong suy nghĩ, tâm trạng dễ cáu gắt hoặc căng thẳng bất thường mà không rõ lý do.
Rụng tóc, móng tay giòn, dễ gãy
Rụng tóc nhiều và móng tay yếu, dễ gãy, có hình dạng lõm như thìa là những biểu hiện bên ngoài dễ thấy của thiếu sắt – nguyên nhân chính gây thiếu máu thai kỳ. Đây là dấu hiệu cho thấy cơ thể mẹ đang ưu tiên lượng máu ít ỏi cho các cơ quan quan trọng hơn và “cắt giảm” lượng máu nuôi dưỡng cho tóc, móng và da.
Thèm ăn bất thường (thèm đất, đá, băng…)
Một số mẹ bầu bị thiếu máu nghiêm trọng có thể gặp tình trạng pica – hội chứng thèm ăn những thứ không phải là thực phẩm như đất, đá lạnh, phấn, giấy… Nguyên nhân chính là do thiếu sắt, khiến não bộ bị rối loạn trong việc kiểm soát cảm giác thèm ăn. Đây là dấu hiệu đặc biệt cảnh báo cần xét nghiệm máu gấp.
Giảm khả năng miễn dịch, dễ mắc bệnh
Mẹ bầu thiếu máu sẽ dễ bị cảm lạnh, nhiễm trùng, ho kéo dài hoặc mệt mỏi do suy giảm hệ miễn dịch. Cơ thể yếu đi không chỉ khiến mẹ dễ bị bệnh mà còn ảnh hưởng đến sức khỏe thai nhi nếu tình trạng nhiễm trùng kéo dài.
Khi nào mẹ bầu nên đi kiểm tra thiếu máu?
Mẹ bầu nên xét nghiệm máu định kỳ trong suốt thai kỳ, đặc biệt ở các thời điểm:
-
- Lần khám thai đầu tiên (trước 12 tuần)
- Khoảng tuần 20 – 24
- Khoảng tuần 32 – 36
- Khi xuất hiện các triệu chứng nghi ngờ thiếu máu như đã nêu trên
Xét nghiệm công thức máu sẽ đo được các chỉ số quan trọng như Hemoglobin (Hb), Hematocrit (HCT), thể tích hồng cầu trung bình (MCV), sắt huyết thanh và ferritin. Tùy vào mức độ thiếu máu, bác sĩ sẽ tư vấn hướng bổ sung sắt, axit folic hoặc vitamin B12 phù hợp.
Thiếu máu khi mang thai ảnh hưởng thế nào đến trí tuệ của bé?
Một trong những hậu quả nghiêm trọng và lâu dài nhất của tình trạng thiếu máu ở mẹ là ảnh hưởng đến sự phát triển trí não của thai nhi. Điều này xảy ra bởi một số cơ chế sau:
Thiếu oxy nuôi não thai nhi
Hồng cầu là phương tiện vận chuyển oxy đi nuôi cơ thể. Khi mẹ bị thiếu máu, lượng hồng cầu giảm, đồng nghĩa với việc giảm oxy đến thai nhi. Trong khi đó, não bộ của bé phát triển cực kỳ mạnh mẽ trong 3 tháng đầu và tiếp tục hoàn thiện trong suốt thai kỳ, cần được cung cấp liên tục lượng oxy và dưỡng chất cần thiết.
Nếu thiếu oxy trong thời gian dài, não của thai nhi có thể bị tổn thương vĩnh viễn. Điều này ảnh hưởng đến kích thước não, cấu trúc thần kinh và sự phát triển các vùng chức năng như trí nhớ, tư duy, ngôn ngữ.
Ảnh hưởng đến hình thành và dẫn truyền thần kinh
Sắt không chỉ tham gia tạo máu mà còn là thành phần của nhiều enzyme tham gia vào quá trình hình thành bao myelin và dẫn truyền thần kinh. Thiếu sắt sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến sự kết nối giữa các tế bào thần kinh trong não bộ thai nhi, từ đó ảnh hưởng đến khả năng học hỏi, tập trung và nhận thức của trẻ sau này.
Tăng nguy cơ chậm phát triển trí tuệ sau sinh
Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng trẻ được sinh ra từ mẹ thiếu máu trong thai kỳ có nguy cơ chậm phát triển trí tuệ và ngôn ngữ cao hơn so với trẻ có mẹ khỏe mạnh. Những trẻ này có thể chậm nói, khả năng tập trung kém, kết quả học tập thấp và thậm chí dễ bị rối loạn hành vi ở tuổi học đường.
Nguy cơ sinh non và cân nặng sơ sinh thấp
Thiếu máu ở mẹ cũng liên quan đến nguy cơ sinh non, thai nhẹ cân, từ đó ảnh hưởng gián tiếp đến trí tuệ và khả năng học hỏi của trẻ sau này. Trẻ sinh non thường có thời gian phát triển não bộ ngắn hơn, dễ gặp các vấn đề về vận động và thần kinh.
Làm sao để phòng ngừa thiếu máu khi mang thai?
Tin tốt là thiếu máu thai kỳ có thể phòng ngừa và điều trị hiệu quả nếu phát hiện sớm và bổ sung kịp thời. Dưới đây là những biện pháp quan trọng mẹ bầu nên thực hiện:
Chế độ ăn uống giàu sắt và vi chất
-
- Bổ sung các thực phẩm giàu sắt như thịt đỏ, gan động vật, lòng đỏ trứng, cá, hải sản, đậu đỗ, rau xanh đậm (rau bina, rau ngót, cải bó xôi).
- Tăng cường thực phẩm giàu vitamin C như cam, bưởi, dứa để tăng hấp thu sắt từ thực vật.
- Hạn chế uống trà, cà phê trong bữa ăn vì tannin trong chúng ức chế hấp thu sắt.
Uống viên sắt và axit folic theo chỉ định
Bộ Y tế khuyến cáo tất cả phụ nữ mang thai nên bổ sung viên sắt và axit folic hàng ngày từ khi bắt đầu mang thai cho đến sau sinh ít nhất 1 tháng. Việc uống đúng liều, đúng thời điểm (thường vào buổi sáng hoặc sau ăn) sẽ giúp ngăn ngừa thiếu máu hiệu quả.
Khám thai định kỳ và xét nghiệm máu
Việc khám thai đúng lịch không chỉ giúp theo dõi sự phát triển của thai nhi mà còn giúp phát hiện sớm tình trạng thiếu máu qua xét nghiệm công thức máu. Tùy theo mức độ thiếu máu, bác sĩ sẽ tư vấn chế độ ăn hoặc kê toa thuốc phù hợp.
Điều trị các nguyên nhân gây mất máu
Nếu mẹ bị chảy máu cam, trĩ, giãn tĩnh mạch, hoặc viêm dạ dày gây mất máu, cần điều trị sớm để hạn chế mất sắt. Những mẹ bầu nghén nặng, nôn ói nhiều cũng cần được bổ sung bù nước và vi chất kịp thời.
Cần điều trị các nguyên nhân gây mất máu để tránh các trường hợp xấu về sau
Những đối tượng mẹ bầu có nguy cơ thiếu máu cao
Không phải mẹ bầu nào cũng có nguy cơ thiếu máu như nhau. Dưới đây là những nhóm đối tượng cần đặc biệt lưu ý:
-
- Mang đa thai (song thai, ba thai…)
- Có khoảng cách giữa các lần mang thai quá gần (dưới 1 năm)
- Có tiền sử thiếu máu trước khi mang thai
- Chế độ ăn thiếu dinh dưỡng, ăn chay nghiêm ngặt
- Mẹ bầu tuổi vị thành niên hoặc trên 35 tuổi
- Bị rối loạn tiêu hóa, kém hấp thu sắt
Những trường hợp này nên được theo dõi sát hơn, xét nghiệm máu thường xuyên hơn và bổ sung sắt theo chỉ định của bác sĩ.
